باسمه تعالی

اسراف و تبذیر از منظر امام علی (ع)

مقدّمه

اعتدال در کلّیّه شئون زندگی دخالت دارد و کار آن ایجاد تناسب در انجام امور است. تدبیر معاش و معاد از طریق اعتدال انسان را از واماندگی و بازایستادن و نیز در مفهوم مقابل آن یعنی تجاوز و افزون طلبی بازمی دارد. افراط و تفریط که از عوامل مهم اسراف است باعث نوعی به هم خوردن توازن می شود. این عدم تعادل و توازن سبب می گردد که هیچ چیز در جای خود نباشد و هرگاه چیزی در جای خود نباشد نظم به هم می ریزد و موجب ناگواری های فرد و اجتماع می گردد. از نظر قرآن راه رهایی از بی تقوایی در مصرف، آن است که از اسراف و تبذیر خودداری شود و انسان، زیاده روی و ریخت و پاش را به عنوان رفتاری زشت و ناهنجار ترک کند و اسراف کاران را برادران مسلکی شیطان معرّفی می کند.

در بخشی از آیه ی 26 سورۀ اسراء، فرمان خدا به انسان چنین است که : «هرگز اسراف و تبذیر مکن چرا که تبذیرکنندگان، برادر شیطانند و شیطان در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود». در قرآن همان اندازه که از بُخل نهی شده، بخشش های بی مورد را که اسراف آفت آن است، مورد سرزنش قرار داده، اعتدال و میانه روی را حتّی در انفاق ضروری دانسته و افراط و تفریط را محکوم می کند و نتیجه ی ولخرجی و زیاده روی در انفاق را خانه نشینی و ملامت و حسرت می داند. در آیه ی 29 سورۀ اسراء می فرماید : «و نه دست خود را به گردنت بسته بدار (که هیچ انفاقی نکنی) و نه آن را کاملاً باز گذار که (چیزی برای خودت نماند و) سرزنش شده و حسرت خورده (به کنجی نشینی)».

تبذیر نشانه ی ناسپاسی و زمینه ساز کفر است. واژه قَوام در آیه ی 67 سورۀ فرقان، توصیه قرآن به روش اعتدال و رعایت حد وسط در اعمال انسان است، زیرا نظام اسراف گر نظام فرعونی است که در
آیه ی 83 سورۀ یونس به اسراف کاری فرعون اشاره شده است. اسلام دین اعتدال است، هم تحریم نابجا را ممنوع می کند (... حَرّموا ما رَزَقَهُمُ اللهُ ... . آیه ی 140 سورۀ انعام) و هم مصرف بی رویّه را (... لاتُسرفوا ... . آیه ی 141 سورۀ انعام).

اسراف هرگونه عمل بیهوده و زیاده روی و تجاوز از حد طبیعی، چه در کیفیّت و چه در کمیّت
می باشد.

از این بیان معلوم می شود که اسراف تنها مربوط به خوردنی ها و نوشیدنی ها و یا در امور اقتصادی نمی باشد، بلکه اسراف معنایی جامع تر و وسیع تر را در برمی گیرد. در حقیقت می توان گفت : «اسراف هرگونه تجاوز از حد یا افراط و تندروی و یا وضعیت نامناسب حالات نفسانی و روحیات و صفات غیر معتدل اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی افراد در جامعه می باشد.» این تعریف تکلیف را بسیار سنگین می کند زیرا اسراف از حوزه اقتصادی و خوردن و نوشیدن به سایر حوزه های دیگر اعمال انسان نیز کشیده
می شود.

هدف از طرح موضوع اسراف در اسلام همان طور که گفته شد جنبه اقتصادی خوردن و یا پوشیدن نیست که اگر این باشد به آن تبذیر گفته می شود.[1]

تبذیر، گرچه بیشتر در مسائل مالی است، ولی در مورد نعمت های دیگر نیز وجود دارد، مانند هدر دادن عمر و جوانی، به کارگرفتن فکر، چشم، گوش و زبان در راه ناصحیح، سپردن مسئولیّت ها به افراد ناصالح، پذیرش مسئولیّت بدون داشتن لیاقت و بیش از حد توان و ظرفیّت، آموزش و آموختن مطالب غیرضروری و غیرمفید و امثال اینها.[2]

امام صادق (ع) مقداری سنگریزه از زمین برداشت و مشت خود را بست و فرمود : این اِقتار (سختگیری و بخل ورزیدن) است، سپس مشت دیگری برداشت و دست خود را چنان گشود که همه ی سنگریزه ها به زمین ریخت، آن گاه فرمود : این اسراف است. بار سوّم مشت دیگری برداشت و دست خود را کمی باز کرد به طوری که مقداری از سنگریزه ها ریخت و مقداری در دستش باقی ماند، سپس فرمود : این قَوام و اعتدال و حد وسط است.[3]

سیرۀ علمی و عملی حضرت علی (ع) که برگرفته از فرامین و قوانین قرآن است، در تمامی زندگی فردی و اجتماعی رعایت اعتدال و میانه روی بوده، از افزون طلبی ها، گزافه کاریها و افراط و تفریط ها به دور و برکنار است. علی (ع) در گفتار، کردار، زندگی شخصی، مسایل خانوادگی، رفتار اجتماعی، جنگها، حکومت، سیاست، دوستی، دشمنی، عبادت، کار، فراغت، کسب درآمد و... . آن آرمان ارزشمند اسلام را که (خَیرُالامورِ أوساطُها) و (جَعَلناکُم اُمّتاًً وَسَطاً) است، در تمامی لحظات زندگی خود در پیش نظر دارد.